Prawo dla kreatywnego wojownika – Prawo autorskie

Dlaczego warto wiedzieć, czym jest prawo autorskie? Dużo osób twierdzi, iż jest to prawo wirtualne, które praktycznie czy nawet organoleptycznie nie istnieje. Jednak jest wszechobecne i za jego nieprzestrzeganie grozi nam odpowiedzialność  karna, a co z naszą moralnością i uczciwością? Korzystając z jakiegokolwiek materiału w naszej pracy, grafice, stronie WWW, np. zdjęcia, fonta etc., powinniśmy upewnić się, że możemy to zrobić. Część z tych uprawnień wynika z prawa stanowionego, część z popularnych licencji takich jak Creative Commons. W tym poradniku, podzielonym na kilka części, postaramy się to wszystko precyzyjnie wyjaśnić. Zaczniemy od najważniejszego źródła – prawa stanowionego w Polsce i Ustawy prawo autorskie.

Troszkę historii,  ale tylko troszkę…

Pierwsze prawa powstawały  już  na początku XVIII wieku – Statute of Anne (Anglia, 1710 r.). Ochrona autorskich praw osobistych przypada już na koniec XIX wieku, zaczęło się od Francji. W Polsce zaś pierwsza ustawa o prawie autorskim powstała w 1926 r. Kolejna w 1952r., a obecna jest z 4 lutego 1994 roku.

Prawo autorskie

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych z późniejszymi zmianami – uchwalona przez Sejm RP, reguluje kwestie prawne związane z prawami autorskimi i prawami pokrewnymi to najważniejszy dokument, o którym powinieneś wiedzieć. Ustawa określa  m.in.:

• przedmiot prawa autorskiego i jego podmioty
• autorskie prawa osobiste
• autorskie prawa majątkowe
• zasady dozwolonego użytku dzieł chronionych prawem autorskim
• czas trwania autorskich praw majątkowych
• zasady przejścia autorskich praw majątkowych
• przepisy szczególne dotyczące utworów audiowizualnych i programów komputerowych
• zasady ochrony autorskich praw majątkowych, ochrony wizerunku,
• adresata korespondencji i tajemnicy źródeł informacji

Zacznijmy od początku… Co możemy nazwać przedmiotem prawa autorskiego? Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia – czyli szeroko rozumiany utwór, który może być wyrażony w dowolny sposób. Mogą to być utwory/przedmioty:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami
• graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne)
• plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego,
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
• muzyczne i słowno-muzyczne,
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,
• audiowizualne (w tym wizualne i audialne),
• programy komputerowe

Warto tutaj podkreślić, że wyróżnia się:

• Utwory samoistne – Czyli takie w których nie wykorzystano twórczych elementów pochodzących z dzieła innego autora.

• Utwory niesamoistne – Czyli dzieła z zapożyczenie bądź dzieła zależne. Uwaga! Rozporządzanie i korzystanie z dzieł niesamoistnych wymaga zgody twórców utworu pierwotnego (macierzystego)

Skoro już wiemy jakie utwory określamy przedmiotem prawa autorskiego, to zastanówmy z jakich dzieł możemy swobodnie korzystać, czyli co nie stanowi przedmiotu prawa autorskiego?

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
• urzędowe dokumenty, akty normatywne, materiały, znaki i symbole;
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
• proste informacje prasowe

W tym miejscu nasuwa się najczęściej pytanie: „Co możemy nazwać krótką i prostą informacją prasową?”  Wydaje się jednak, że problem z interpretacją  frazy: „prosta informacja prasowa” jest wyjaśniony dosyć dobrze w komentarzach do Ustawy.  Samo pojęcie to nie jest zdefiniowane w Ustawie. Zaś w komentarzach do określa się, iż „proste informacje prasowe”, to  informacja prasowa, która jest pozbawiona subiektywnych ocen, opinii, komentarzy,  ograniczona wyłącznie do zakomunikowania samych faktów, pojawiająca się w prasie, w serwisach agencyjnych,  radiu, telewizji, Internecie itd. w celu powiadomienia odbiorcy o jakimś nowym fakcie, nie posiadająca warstwy autorskiej i nie mająca charakteru twórczego, takiego jak szczególna oprawa formalna czy walor niepowtarzalności. Powinno to rozwiewać wszelkie nasze wątpliwości.

Czy wiesz że… W Polsce fotografie korzystają z nieograniczonej ochrony prawem autorskim dopiero od roku 1994! Wcześniej, na podstawie ustawy o prawie autorskim z roku 1926 i art. 2 ust.1 ustawy o prawie autorskim z roku 1952 korzystały tylko fotografie posiadające „wyraźnie zastrzeżenie prawa autorskiego”. Czyli nasuwa się prosty wniosek. Fotografie powstałe przed ’94 rokiem mogą być  swobodnie wykorzystywane – pod warunkiem, iż autor wyraźnie nie zastrzegł sobie do nich praw.

Prawa przysługujące twórcom

No dobrze… tworzymy swoje dzieło (dowolny utwór). Od momentu jego powstania przysługuje nam – twórcom:

• Autorskie prawa osobiste: Chroniące  tzw. węzeł uczuciowy łączący twórcę z jego dziełem (art. 16 Prawa Aut.)

• Autorskie prawa majątkowe: Zapewniające wyłączność twórcy w zakresie ekonomicznej eksploatacji utworu (zysku ze sprzedaży itp.) (art. 17 Prawa Aut.)

Czym te prawa tak naprawdę są?  Prawa osobiste (Art. 16) – Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczenie w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

• autorstwa utworu;
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do: udostępniania go anonimowo;
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Prawa majątkowe to uprawnienia, które przysługują twórcy utworu, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii ekonomicznych (komercyjnych zysków) tych uprawnień Art. 17: Twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Najważniejsze fakty:

• Prawa majątkowe są zbywalne
• Autorskie prawa majątkowe trwają przez cały czas życia twórcy i 70 lat po jego śmierci. Jeżeli twórca nie jest znany – 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu.

W wyjątkowej sytuacji gdy z mocy ustawy prawa majątkowe przysługują innej osobie niż  Twórcy to odpowiednio 70 lat liczy się od daty rozpowszechnienia utworu, gdy utwór nie został rozpowszechniony lub 70 lat od daty ustalenia utworu. Utwory, które nie są chronione (z różnych powodów) prawem autorskim, należą do instytucji tzw. Domeny Publicznej (Public Domain) i można z nich dowolnie korzystać.

Odpowiedzialność Cywilna i Karna

Co nam grozi?

• rozpowszechnianie utworu bez zgody – kara grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2

• rozpowszechnianie w celu uzyskania korzyści majątkowej – kara pozbawienia wolności do lat 3, gdy rozpowszechnianie stanowi stałe źródło dochodu albo określona osoba kieruje lub organizuje tego rodzaju działalność – kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5, gdy sprawca działa nieumyślnie – kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Grozi nam także odpowiedzialność cywilna. Twórca może zażądać:

• zaniechania naruszeń prawa autorskiego;
• usunięcia skutków naruszenia;
• naprawienia szkody;
• wydania uzyskanych korzyści;
• oświadczenia odpowiedniej treści, zamieszczonego w prasie.

Korzystanie z utworów

Często bywa tak, iż zatrzymujemy się nad utworem i zastanawiamy się na jakich jest on prawach? Czy i jak możemy go wykorzystać swoim projekcie/pracy/prezentacji. Zajmijmy się podstawowymi pojęciami, które trzeba znać! Prawo do korzystania z cudzych utworów nabywa się na podstawie:

• umowy przeniesienia autorskich praw majątkowych
• umów licencyjnych
• zawarcie umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe oraz umowy licencyjnej wyłącznej powinno być dokonane na piśmie pod rygorem nieważności (art. 53 i 67 ust.5 Prawa Aut.).
• możliwe jest także korzystanie z cudzych utworów w ramach tzw. dozwolonego użytku.

Czym jest zatem dozwolony użytek?

Zasady dozwolonego użytku utworów objętych prawem autorskim są w Polsce określone przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych w artykułach od 23 do 35 z którymi polecam się zapoznać. Pomimo prawniczego języka są łatwe do przetrawienia przez przeciętnego człowieka.

Dozwolony użytek – Jest to sposób wykorzystywania utworów i przedmiotów praw pokrewnych, bez konieczności uzyskiwania na taką eksploatację zgody samego twórcy, a czasami nawet bez obowiązku zapłaty mu z tego tytułu jakiegokolwiek wynagrodzenia.

Prywatny dozwolony użytek – Dotyczy utworów już rozpowszechnionych. Polskie prawo rozgranicza dozwolony użytek w zakresie prywatnym oraz na inne przypadki dozwolonego użytku. Dozwolony użytek w zakresie prywatnym jest dość niejasno ograniczony do „osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego”. Czyli w zasadzie kogo? Czy ja i moja koleżanka poznana na Facebooku to już związek/stosunek towarzyski?

Dozwolony użytek programów komputerowych – Z zasad dozwolonego użytku osobistego są całkowicie wyłączone wszelkie programy komputerowe, co oznacza, że kopii programów nie wolno wypożyczać czy odstępować nawet znajomym, chyba że licencja jego użycia na to wyraźnie zezwala!

Przykład z życia: Jeśli urządzimy prywatną imprezę okolicznościową przy płytach z okazji imienin  czy urodzin dla naszych najbliższych – będzie to użytek prywatny. Jednak imprezka dla całej wsi czy dla całej firmy przy muzyce z płyt lub zespole nie będzie objęta prywatnym użytkiem, na nią trzeba będzie uzyskać licencje od organizacji zbiorowego zarządzania (ZAiKS).

A co z cytowaniem? – Prawo Cytatu: Jedna z form dozwolonego użytku publicznego to możliwość przytoczenia w tworzonym przez siebie dziele urywków rozpowszechnionych utworów lub drobnych utworów w całości bez zgody ich twórcy i bez uiszczania na jego rzecz wynagrodzenia Najważniejsze warunki:

• rozpoznawalność cytatu
• oznaczenie co do autorstwa i źródła
• uzasadnione celem
• pełnienie funkcji pomocniczej

Uwaga! Nadmierne, zbyt obszerne i nieuzasadnione korzystanie z cytatów stanowi naruszenie praw autorskich.

Czy wiesz że…  Plagiat został jednoznacznie zdefiniowany w regulacjach prawnych, ale ustawodawca nie posługuje się tym terminem w przepisach prawnych.

Pamiętaj!  Kradzież intelektualna skopiowanie cudzej pracy/pomysłu (lub jej części) i przedstawienie pod własnym nazwiskiem, np. obrazu, grafiki, fotografii, odkrycia, piosenki, wiersza, wynalazku, pracy magisterskiej, pracy doktorskiej, publikacji naukowej podlega:

• odpowiedzialności cywilnoprawnej
• odpowiedzialności karnej

Garść praktyki

Zdjęcia z Google – czy można je wykorzystać?

Czy możemy sięgać do wszech posiadającej wyszukiwarki Google w celu pobrania jakiejś fotografii i wykorzystania jej w pracy? Problem korzystania z grafik znalezionych w tej wyszukiwarce jest  złożony. Większość prezentowanych tam materiałów jest chroniona prawem autorskim. Obowiązuje w tym wypadku zasada „wszystkie prawa zastrzeżone”. W każdym wypadku, jeśli chcemy skorzystać ze zdjęcia, powinniśmy uzgodnić z jego autorem, czy na to zezwala. Taka sytuacja ma zastosowanie praktycznie do wszystkich zdjęć, które znajdziecie w sieci a co do których macie wątpliwości, czy można je wykorzystać. Czy jest jakiś sposób na umożliwienie innym korzystania z obrazków i innych materiałów w sieci? Tak – z pomocą przychodzą licencje, takie jak Creative Commons czy Royalty Free („niektóre prawa zastrzeżone”). Twórca korzystając z jednej z licencji (lub tworząc własną), może zezwolić użytkownikowi na kopiowanie, zmienianie czy publikowanie danego materiału. Jedna z najbardziej popularnych licencji – Creative Commons, ma również swoje odmiany które zostaną omówione w osobnej części tego artykułu.

Dodatkowo, ustawa o prawie autorskim nie uznaje za przedmiot prawa autorskiego zdjęć prezentujących np. elewacje budynków, dokumentacyjnych czy zdjęć będących prostymi informacjami prasowymi.

„Copyright” na stronie WWW

Zapis w stopce strony typu „Copyright 2013 xyz”, czy „Wszystkie prawa zastrzeżone” nie jest konieczny do tego, aby zastrzec prawa do zawartości strony. Także z witryn, które nie posiadają takiego zapisu i tak, bez zgody twórcy czy odpowiednich licencji nie możemy kopiować zasobów. Ponadto, nasuwa się także pytanie, czy w przypadku stron WWW zarejestrowanych u zagranicznego dostawcy / umieszczonych na zagranicznych serwerach, obowiązuje nas prawo innego kraju? Otóż nie, zawsze podlegamy zapisom prawa polskiego, jeśli tylko naszym miejscem zamieszkania jest terytorium Polski.

Inspiracje i przeróbki

A co w przypadku, gdy na przykład wykorzystamy cudzy tekst tłumacząc go z języka angielskiego, albo, przykładowo, stworzymy grafikę na podstawie inspiracji cudzym dziełem? Sprawa jest tutaj dość złożona. Aby dobrze zrozumieć to zagadnienie, należy przywołać podział na:

• utwór samoistny – autor tworząc dzieło nie nawiązuje do żadnego istniejącego dzieła
• utwór niesamoistny – utwór, który w jakimś stopniu nawiązuje i związany jest z istniejącym dziełem

Przedmiotem naszych rozważań są więc w tym przypadku właśnie utwory niesamoistne. Przede wszystkim, należy pamiętać, że opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. To znaczy, że tekst przetłumaczony nadal chroniony jest prawem autorskim i powinniśmy uzyskać zgodę autora na jego publikację (tworzymy wówczas tak zwany utwór zależny). Warto podkreślić, że samo powstałe opracowanie również jest chronione prawem autorskim. Czymś innym jest natomiast inspiracja. Do wykorzystywania utworu inspirowanego nie jest konieczna zgoda uprawnionego do utworu pierwotnego (inspirującego), gdyż sama inspiracja nie narusza jego autorskich praw majątkowych. Także o ile nie zapożyczamy z dzieła jakichś fragmentów, a jedynie inspirujemy się np. kolorystyką, światłem, kompozycją ilustracji – możemy na tej podstawie stworzyć własne dzieło. W tym przypadku jednak sprawa jest bardzo złożona i zależna od konkretnego przypadku, warto więc poczytać orzecznictwo w tym zakresie. Przykładowo, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie (I ACa 212/2009):

„W doktrynie prawa autorskiego oddziela się wyraźnie „opracowanie cudzego utworu” (utwór zależny) od „utworu inspirowanego” (utwór samoistny). Do tego ostatniego nie stosuje się zatem art. 2 ust. 2, 3 i 5 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Niezależnie zatem od tego, czy majątkowe prawa do dzieła inspirującego istnieją, czy też wygasły, zgoda podmiotu uprawnionego w stosunku do dzieła inspirującego nie jest konieczna nie tylko do stworzenia takiego utworu inspirowanego, ale również do korzystania z takiego utworu i rozporządzania nim. Na egzemplarzach dzieła inspirowanego nie trzeba wymieniać ani twórców, ani tytułu utworu, z którego czerpano inspirację. W sytuacji zatem, gdy brak było zgody na czerpanie inspiracji z cudzego utworu, uprawniony z utworu inspirującego nie może skutecznie domagać się zapłaty wynagrodzenia od twórcy utworu inspirowanego w trybie art. 79 prawa autorskiego. Powyższe nie oznacza, że twórcy utworów inspirującego i inspirowanego nie mogą zawrzeć porozumienia potwierdzającego uprawnienie do inspiracji cudzym utworem i przewidującego za to stosowne wynagrodzenie.”

Prawo do wizerunku

Załóżmy, że mamy zdjęcie kogoś i chcemy użyć go w naszym projekcie (drukowanym lub webowym) Czy możemy?

Prawo do wizerunku: Sam fakt fotografowania osoby prywatnej nie wymaga jego zgody. Jednak już rozpowszechnianie takiej fotografii bez zgody osoby widniejącej na zdjęciu jest złamaniem prawa. Mówi o to zacny Art. 81. „1. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.”

Zezwolenia zaś nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

• Osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych.
• Osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Wizerunek a rozpoznawalność

W celu definicji posłużę się znalezionym uzasadnieniem do wyroku Sądu:

„Wystarczające jest dla stwierdzenia naruszenia prawa do wizerunku, jeśli chociaż niektórzy (np. osoby z kręgu znajomych, współpracowników) mogą wizerunek zidentyfikować. Rozpoznawalność nie musi być też utożsamiana z podaniem dokładnych danych identyfikujących osobę; wystarczy kojarzenie z określoną osobą, nawet jeśli nie będziemy w stanie podać jej imienia i nazwiska. … Rozpowszechnianie (np. publiczne wystawienie: w galerii, na plakacie; opublikowanie w prasie, Internecie) wizerunku osoby fizycznej wymaga uzyskania zezwolenia tej osoby. Brak tej zgody oznacza, że opublikowana fotografia wykonana w sposób umożliwiający identyfikację sfotografowanej osoby, stanowi naruszenie prawa do wizerunku osoby fizycznej”

Wiemy już czym jest rozpoznawalność i wizerunek. Co dalej?

W kontekście do cytowanego przepisu z Art. 81. wynika, że fotograf nie musi uzyskiwać odrębnego zezwolenia za rozpowszechnianie wizerunku od pozującego, o ile ta osoba otrzymała wynagrodzenie za pozowanie.  Jednak w  wypadku kiedy w umowie pomiędzy pozującym (nawet jeśli otrzymał wynagrodzenie) a fotografem zastrzeżono, że jest wymagane dodatkowe zezwolenie modela/modelki na publikacje wizerunku  (np. każdorazowa zgoda).  Jak mawiają weterani polskiego prawa „przezorny zawsze ubezpieczony”. Drodzy fotografowie! Pamiętajcie! Należy uzyskać od osoby fotografowanej zgodę (pisemną!) na wykorzystanie jej wizerunku – dzięki temu unikniemy wątpliwości i sporów. Art. 81 Ustawy o prawie autorskim nie precyzuje w jakiej formie powinna być udzielona zgoda na publikację wizerunku osoby uwiecznionej na fotografii. Może to być zarówno umowa ustna jak i mailowa, lub na piśmie. W każdym razie, my zdecydowanie polecamy umowę pisemną a przynajmniej mailowo, jasno wyrażoną zgodę, co uprości ewentualny proces dowodowy.

Poniżej znajdują się linki do pobrania wybranych ustaw oraz przykładowa zgoda na publikacje wizerunku.  W następnej części dowiecie się czym są licencje i jakie ma to odzwierciedlenie w naszej codziennej pracy Kreatywnego Wojownika.

• USTAWA_z_dnia_30_czerwca_2000_Prawo_wlasnosci_przemyslowej
• USTAWA_z_dnia_23_stycznia_2004_o_zmianie_ustawy_-_Prawo_wlasnosci_przemyslowej
• USTAWA_z_dnia_4_lutego_1994_o_prawie_autorskim_i_prawach_pokrewnych
• Zezwolenie_na_publikacje_wizerunku

Autor: Dominik Piestrzyński
Edycja, fragmenty: Grzegorz Róg